همانطور که در بخش های قبلی (اول، دوم، سوم و چهارم)گفته شد:
درمان ضایعات نخاعی، طیف وسیعی از اقدامات درمانی را شامل می‌شود که با اقدامات بین رشته‌ای ممکن می‌شود. هم چنین یکی از اصلی ترین بخش های درمان و بازتوانی حسی و حرکتی این بیماران، با اقدامات فیزیوتراپی ممکن می‌شود و فیزیوتراپی نقش بسیار مهمی در درمان فرد مبتلا به ضایعه دارد. در مقالات قبلی بخشی از اقدامات درمانی فیزیوتراپیست در بیماران ضایعه نخاعی، توضیح داده شد و در این مقاله نیز سعی خواهد شد که ادامه روند درمانی فیزیوتراپی این بیماران کامل گردد.
نکته : روش ها و درمان های فیزیوتراپی مطرح شده در این مقالات، حالت کلی و درمان های عمومی برای همه‌ی بیماران را شامل می‌شود و برای هر بیمار باید برنامه ریزی اختصاصی و فردی انجام شود که متناسب با سطح آسیب و درگیری، برنامه مختص خودش را داشته باشد. چرا که همه‌ی بیماران مثل هم نیستند؛ مثل در یک بیماری مشکلات تنفسی بیشتر و در دیگری کمتر است، بنابراین حتما باید نسخه درمانی و اقدامات فیزیوتراپی، براساس شرایط بیمار توسط فیزیوتراپیست، شخصی سازی شود.
ادامه اقدامات درمانی :
تجویز اسپلینت و ارتز (وسیله کمکی) برای بیمار :
در صورت نیاز در این بیماران می‌توان از اسپلینت با هدف اصلاح راستا و جلوگیری از کوتاهی و بد شکلی بافت و اندام، استفاده نمود. به دلیل اینکه در این بیماران، کنترل مراکز مغزی از روی عضلات به دلیل آسیب نخاع برداشته می‌شود؛ عضلات این افراد به کثرت به اسپاستیسیتی (اینجا کلیک شود) دچار می‌شوند و این اسپاستیسیتی، عضله را در یک انقباض مداوم نگه می‌دارد و سبب کوتاهی عضله و بد شکلی و راستای نادرست اندام خواهد شد. به عنوان مثال یکی از شایع ترین عضلاتی که دچار اسپاستیسیتی می‌شوند، عضلات پشت ساق پا هستند که سبب می‌شوند پای فرد در وضعیت رو به پایین (پلنتار فلکشن) قرار گرفته و در آن وضعیت بماند و حرکت رو به بالای پا را نیز محدود خواهند کرد (شکل شماره 1).
)شکل شماره 1 – وضعیت پلنتار فلکشن پا)
برای این افرادی، وسیله‌ای به نام AFO (ارتز مچ - پا) تجویز می‌شود و به این صورت است که پا را در وضعیت رو به بالا نگه می‌دارد که سبب می‌شود که عضلات پشت ساق در وضعیت کشیده خود قرار بگیرند و به آنها اجازه کوتاهی و ایجاد بد شکلی را نمی‌دهد (شکل شماره 2).
(شکل شماره 2 – ارتز مچ – پا)
هم چنین در مراحل اولیه ضایعات نخاعی، از یک سری کمربند ها برای ستون فقرات می‌توان استفاده کرد که از وقوع آسیب بیشتر جلوگیری کنند و یک ثبات نسبی در ناحیه ایجاد کنند. به عنوان مثال در آسیب های ناحیه گردن می‌توان از یک کولار گردنی استفاده کرد که گردن را در وضعیت مناسبی بگذارد و از ایجاد آسیب جلوگیری کند (شکل شماره 3).
(شکل شماره 3 – کولار گردنی برای بیمار ضایعه نخاعی)
تمرینات حرکتی در حالت دراز کشیده روی تخت :
در این وضعیت بخشی از تمرینات، همانطور که قبلا گفته شد برای جلوگیری از ایجاد زخم بستر و به حداقل رساندن عوارض بی حرکتی می‌باشد.
در مراحل بعد تر، در این حالت بیمار تمرینات Rolling یعنی چرخیدن روی تخت را شروع می‌کند و می‌تواند به شیوه های مختلفی این تمرین را انجام دهد. مثلا ابتدا می‌تواند از پاها شروع کرده و کل اندام تحتانی را روی تخت، در جهات راست و چپ بچرخاند که سبب چرخش پایین تنه خواهد شد(شکل شماره 4). بعد از آن می‌تواند اندام های فوقانی را بچرخاند که سبب چرخش بالا تنه را در همین جهات خواهد شد (شکل شماره 5).
(شکل شماره 4 – چرخش پایین تنه از طریق اندام های تحتانی)
(شکل شماره 5 ـ چرخش بالا تنه از طریق اندام های فوقانی)
با استفاده از تمرینات گفته شده، بیمار باید سعی کند از حالت طاق باز به وضعیت های دراز کشیده به پهلو و هم چنین وضعیت دمر، در بیاید.
هم چنین تمرینات دامنه حرکتی فعال اندام های فوقانی و تحتانی در این وضعیت توسط خود بیمار می‌تواند انجام شود.
تمرینات حرکتی در وضعیت نشسته :
پس از اینکه تمرینات در وضعیت خوابیده انجام شد، بیمار باید یاد بگیرد از وضعیت خوابیده به وضعیت نشسته، تغییر وضعیت بدهد تا بتواند تمرینات وضعیت نشسته را انجام دهد. انتقال بیمار از وضعیت طاق باز به نشسته، ابتدا با کمک و آموزش فیزیوتراپیست انجام می‌شود و سپس از بیمار خواسته می‌شود که به صورت مستقل آن را انجام دهد چرا که بسیار مهم است بیمار بتواند این کار را به صورت مستقل انجام دهد. در بیماران تترا پلژیک حتما باید بیمار با کمک یک الی دو نفر بلند شود.
پس از اینکه بیمار به وضعیت نشسته تغییر وضعیت داد، تمرینات بیمار در وضعیت نشسته شروع خواهند شد. در این وضعیت نیز انواع تمرینات دامنه حرکتی توسط خود بیمار انجام می‌شود.
در این وضعیت حتی می‌توان تمرینات تعادلی را شروع کرد. ابتدا می‌توانیم از بیمار بخواهیم که تنه خود را روی تخت با کنترل به طرفین منتقل کند یعنی حرکت تنه از یک طرف به طرف دیگر (شکل شماره 6 – بخش الف) و هم چنین تنه خود را در راستای جلو و عقب نیز حرکت دهد (شکل شماره 6 – بخش ب). سپس برای پیشرفته کردن تمرین، همانگونه که بیمار روی تخت نشسته است، یک اغتشاش در تعادل بیمار صورت بگیرد، به این صورت که مثلا آرام به یک طرف تنه بیمار هل داده شود و از بیمار خواسته شود که تعادل خود را حفظ کند، سپس در جهت مقابل نیز این تمرین تکرار شود. نکته بسیار مهم این است که حتما باید فیزیوتراپیست نظارت کامل بر روی بیمار داشته باشد و حواسش کامل به بیمار باشد تا از وقوع آسیب یا افتادن بیمار جلوگیری کند.
(الف)
(ب)
) شکل شماره 6 – بخش الف حرکت تنه در راستای چپ و راست / بخش ب حرکت تنه در راستای جلو و عقب)
تمرینات حرکتی در حالت ایستاده :
اول اینکه بیمار قبل اینکه به این مرحله برسد و در همان موقع که روی تخت بستری است، در صورت امکان باید روزی حدود نیم الی یک ساعت به وضعیت ایستاده در بیاید (به کمک دستگاه مناسب و درمانگران) که روی اندام‌هایش وزن بیافتد تا از پوکی استخوان جلوگیری شود.
در مراحل بعدی که بیمار توانست به وضعیت ایستاده در بیاید، تمرینات دامنه حرکتی، تمرینات حس عمقی (اینجا کلیک شود) و تمرینات بهبود تعادل و هماهنگی حرکتی (اینجا کلیک شود) برای بیمار تجویز می‌شود. این تمرینات بسیار گسترده هستند و بسته به هدف ما از درمان و سطح بیمار به صورت اختصاصی برای او تجویز می‌شوند.
تمرینات راه رفتن :
پس از اینکه بیمار استقلال نسبتا خوبی به دست آورد و توانایی راه رفتن پیدا کرد، تمرینات راه رفتن برای بیمار آغاز می‌گردد. در این تمرینات سعی می‌شود که روی توانایی های حرکتی بیمار برای راه رفتن تمرکز شود و سطح دقت راه رفتن بیمار، پیشرفت داده شود. این تمرینات به این صورت است که مانع های مختلفی در راه رفتن بیمار ایجاد می‌شود که بیمار باید بتواند آن ها را رد کند. یا اینکه در تعادل بیمار حین راه رفتن، اغتشاش ایحاد می‌شود و بیمار باید بتواند به راه رفتن با وجود اغتشاشات ادامه بدهد. در این تمرینات سعی می‌شود که وظایف چند گانه به بیمار سپرده شود. مثلا حین اینکه راه می‌رود باید با یک توپ با یک نفر دیگر یک بازی انجام دهد. یا مثلا حتی سعی کند تمرینات روی یک پا را انجام دهد. این تمرینات پیشرفته و سخت بیشتر برای افراد ورزشکار هستند و خیلی برای افراد معمولی استفاده نمی‌شوند.
به طور کلی تمرینات بسیار بسیار گسترده هستند و فیزیوتراپیست باید بسته به هدف درمان و توانایی فرد بیمار، تمرینات مناسب او را انتخاب کند. هدف از تمرینات نیز در هر مرحله، به حداکثر رساندن توانایی های حرکتی بیمار برای رسیدن به استقلال می‌باشد.
نکته مهم : بیمار پس از اینکه از بیمارستان مرخص می‌شود، باید حتما هر چند مدت یکبار بسته به نظر فیزیوتراپیست، به بیمارستان برگردد تا دامنه حرکتی و قدرت عضلات و توانایی های خرکتی او دوباره ارزیابی شوند تا بهترین نتیجه درمانی ممکن، حاصل شود.
لازم به تاکید مجدد می‌باشد که تمرینات و برنامه درمانی بیان شده به صورت کلی بوده و برای هر بیمار باید توسط فیزیوتراپیست شخصی سازی شود. دلیل آن نیز این موصوع می‌باشد که سطح آسیب و شدت ضایعه در بیماران مختلف، متفاوت از هم می‌باشد و علائم آنها با هم فرق دارد و بنابراین برنامه باید به گونه‌ای باشد که بر نیاز های خاص فرد برای کسب استقلال تمرکز کرده باشد. و در آخر نیز حتما برنامه ها باید تحت نظر فیزیوتراپیست انجام شوند و انجام سرخود تمرینات بدون نظارت فیزیوتراپیست می‌تواند سبب آسیب و یا تشدید آسیب و یا عدم بهبودی در زمان مناسب شود.
توصیه های کلی در زندگی روزمره بیمار :
- بیمار باید تا حد امکان از فعالیت هایی که سبب تحرک زیاد و بیشتر از دامنه نرمال مفاصل ستون فقرات می‌باشد، خودداری کند چرا که احتمال تشدید آسیب و درگیری دوباره‌ی نخاع وجود دارد. بنابر این مثلا زیاد به جلو خم نشود یا اینکه زیاد تنه‌اش را نچرخاند.
- بیمار هم چنین باید از جابه جایی وسایل سنگین و یا انجام فعالیت های سنگین که فشار شدیدی را به ستون فقرات وارد می‌کند خود داری کند.
- بیمار باید سعی کند تا چندین ماه بعد از مرخصی، تحت نظر فیزیوتراپیست، یک سری از تمرینات را در خانه برای جلوگیری از بازگشت عوارض عارضه انجام دهد.
- از حفظ وضعیت های مختلف تنه برای زمان طولانی حتما باید خود داری شود. به عنوان مثال بیمار وقتی می‌خوابد فقط روی یک سمت نخوابد و سعی کند با تغییر وضعیت، روی بخش های مختلف تنه بخوابد.
- همچنین حائز اهمیت است که از ناحیه‌ای از ستون فقرات که نخاع آن بخش دچار آسیب شده است، به خوبی مراقبت شود و از وارد شدن فشار یا برخورد ضربه به آن جلوگیری شود. هم چنین در انجام حرکات روزمره نباید خیلی در آن بخش حرکات را با شدت و قدرت زیاد انجام داد.
در صورت داشتن سوال از لینک پرسش و پاسخ ، سوال خود را مطرح نمایید.