تمرینات حس عمقی به طور کلی در بیمارانی که دچار ضایعات عصبی عضلانی استخوانی هستند کاربرد دارد ولی به طور اخص و ویژه در بیمارانی که به طور ویژه اختلال حس عمقی و مشکلات تعادلی ناشی از اختلال در حس عمقی دارند، کاربرد دارد مثل بیماران با پیچ خوردگی مچ پا و نتیجتا آسیب حس عمقی. هم چنین باید به این نکته توجه شود که یکی از منابع غنی از گیرنده های حس عمقی که آسیب آنها می‌تواند اختلال در حس عمقی به وجود بیاورد ، رباط ها (لیگامان ها) هستند و در همین مثال پیچ خوردگی مچ پا ، یکسری رباط ها آسیب می‌بینند و در نتیجه آن اختلال در حس عمقی خواهیم داشت.
معرفی حس عمقی و نقش آن در سیستم عصبی عضلانی
سیستم عصبی مرکزی در همه‌ی فعالیت های روزمره زندگی، کنترل عصبی عضلانی را فراهم می‌آورد به گونه‌ای که تنظیم می‌کند که فرد هر عملی که را که انجام می‌دهد به درستی انجام شود. منظور این است که وقتی فرد عملی را انجام می‌دهد چه مفاصلی در چه دامنه‌‌ای از حرکت به کار گرفته شوند و سرعت و شتاب و جهت حرکت کدام باشد، هم‌چنین کدامین عضلات وارد عمل شوند و تا چه اندازه وارد عمل شوند و چه مقدار نیرو تولید کنند و همه‌ی این ریزه جزئیات توسط سیستم عصبی مرکزی تعیین می‌شود. سیستم عصبی مرکزی بر اساس تجربه و اطلاعاتی که قبلا کسب کرده است، برنامه حرکتی خود را برای اجرای یک حرکت یا یک وظیفه قبل از شروع حرکت برنامه‌ریزی می‌کند، سپس در طول انجام حرکت بر اساس اطلاعات ورودی از محیط نقایص حرکت را در موارد غیرقابل پیش بینی برطرف می‌کند.
حالا حس عمقی چه ربطی به این قضایا دارد؟!
گیرنده های حس عمقی مهمترین دسته از گیرنده های مکانیکی هستند. گیرنده های مکانیکی گیرنده‌هایی هستند که تحریکات مکانیکی را به سیگنال های عصبی تبدیل می‌کنند. گیرنده های حس عمقی، اطلاعات حسی مربوط به وضعیت مفصل، نحوه‌ی حرکت و نیروهای عضلانی را به سیستم عصبی مرکزی گزارش می‌دهند. سیستم حس عمقی با اطلاعاتی که برای مغز فراهم می‌کند در کنترل حرکتی و ایجاد حرکت و راستای مناسب بدن نقش دارد.
به طور کلی اطلاعات آوران محیطی برای کنترل عصبی عضلانی از سه منبع بینایی، دهلیزی و حس عمقی فراهم می‌شود. نقش اطلاعات حس عمقی در کنترل حرکت به دو گروه مجزا تقسیم می‌شود :
- نقش اطلاعات حس عمقی در رابطه با محیط خارجی : در اجرای حرکات، برنامه های حرکتی باید در رابطه با تغییرات احتمالی خارجی و اغتشاشات غیرقابل پیش بینی تنظیم شوند. مثلا اگر فردی بر روی سطوح ناهموار قدم بزند، بخش مهمی از اطلاعات که از تغییر ویژگی های محیط فراهم می‌شود توسط گیرنده های حس عمقی فراهم می‌شود که در اینجا شامل تحریک گیرنده های حس عمقی پوست کف پا، عضلات و مفاصل است . تحریک این گیرنده ها موجب تنظیم وضعیت مچ پا و اصلاح برنامه حرکتی مورد نیاز می‌شود.
- نقش اطلاعات حس عمقی در رابطه به محیط داخلی : قبل از اجرای حرکت و در طی آن سیستم کنترل حرکتی باید متوجه وضعیت های موجود مفاصل باشد. گیرنده‌های حس عمقی اطلاعات وضعیتی و حرکتی مربوط به مفاصل و عضلات را برای سیستم کنترل حرکتی فراهم می‌کند.
برنامه تمرینات حس عمقی
در بسیاری از کتاب های مرجع ، ضعف کنترل عصبی عضلانی به عنوان یک عامل مستعد کننده در ایجاد ضایعات عضلانی استخوانی مطرح شده است. مثلا پیچ خوردگی مکرر مفصل مچ پا به ضعف کنترل عصبی عضلانی نسبت داده شده است. علاوه بر این قضیه، در صدمات عناصر مربوط به سیستم عضلانی استخوانی به دلیل وجود درد، تورم ضعف عضلات و بی حرکتی، عملکرد گیرنده ها مختل می‌شود و با ارسال پیام های نادرست و یا ناقص، سیستم کنترل عصبی عضلانی را دستخوش تغییر می‌کند. این تغییرات منجر به ضعف در هماهنگی، قدرت و تحمل عضلات می‌شود و در نتیجه ثبات مفصل یا مفاصل به مخاطره می‌افتد.
در توانبخشی صدمات سیستم عضلانی استخوانی همواره باید تمریناتی در جهت تحریک گیرنده های حس عمقی به منظور بهبود عملکرد سیستم کنترل عصبی عضلانی تجویز شود. تمرینات تحریک حس عمقی به دو شکل اختصاصی و غیر اختصاصی انجام می‌شوند.
تمرینات غیر اختصاصی، تمرینات دامنه حرکتی و تمرینات قدرتی هستند که سبب تحریک گیرنده های حس عمقی می‌شوند.
تمرینات اختصاصی حس عمقی معمولا از طریق سطوح برهم زننده تعادل و در سه مرحله داده می‌شوند :
- در مرحله اول، تمرینات حفظ در حالت بدون حرکت روی دوپا اول سطح اتکای بزرگ سپس کوچک و سپس روی یک پا اول با چشمان باز سپس بسته انجام می‌شوند.
- در مرحله دوم تمرینات از حالت سکون به وضعیت نیمه حرکت (نیمه داینامیک) تغییر داده می‌شوند. در این مرحله با استفاده از یک تخته نامتعادل، تمرینات به صورت از دست دادن تعادل و به دست آوردن آن به صورت مکرر تجویز می‌شوند.
- در مرحله سوم، تمرینات به صورت کاملا فعال و داینامیک ابتدا با سرعت و نیروی کم و سپس با سرعت و نیروی زیاد انجام می‌شوند. این تمرینات حتما باید با نظارت و تحت نظر فیزیوتراپیست انجام شوند چرا که در مراحل مختلف تمرینات باهم فرق دارند و در هر مرحله ای تمرین مناسب آن مرحله باید داده شود.
بعد از این مرحله، برای افزایش و بهبود پاسخ های رفلکسی، از تمرینات اغتشاش درمانی استفاده می‌شود. در این تمرینات جهت، سرعت و شدت اغتشاش بر روی سطح نامتعادل، باید به صورت غیر قابل پیش‌بینی برنامه ریزی شود. برای این منظور از تخته های مخصوصی استفاده می‌شود که بتواند اغتشاش را به صورت غیرقابل پیش‌بینی بر اساس فاکتور های جهت، سرعت و شدت ایجاد کنند. در این حالت بیمار باید خود را با اعمال اغتشاش متعادل نگه دارد. برای حذف اطلاعات بینایی و سخت تر شدن تمرینات، می‌توان تمرینات را با چشم بسته انجام داد. هم چنین برای پیشرفته کردن تمرینات، می‌توان تمرینات اندام فوقانی شامل دست ها را به تمرینات اغتشاشی اضاف کرد به این صورت که فرد همزمان که در برابر اغتشاشات ایجاد شده تعادل خود را حفظ می‌کند، به دستش هم یک سری کار ها را انجام می‌دهد. یا حتی مثلا می‌توان حرکاتی که با توپ انجام می‌شود را به تمرینات اصلی اضافه کرد، به این صورت که فرد همزمان که مثلا با دست‌هایش با دیوار توپ بازی می‌کند، سعی کند تعادل خود را در برابر اغتشاشات ایجاد شده حفظ کند.
تمرینات حس عمقی با توجه به نوع ضایعه، از مراحلی که کمتر آسیب زاست تا مراحل پیشرفته تر که گیرنده‌ها را بیشتر درگیر کند، پیشرفت داده می‌شوند. به طور مثال در آسیب رباط های خارجی مچ پا، تمرینات ابتدا در جهت جلو_عقب و سپس در جهت خارجی_داخلی داده می‌شوند. (مثلا شکل زیر)
برای انجام تمرینات حس عمقی، از ابزار و وسایلی مثل تخته تعادل (balance board) ، تخته چرخش (tilt board) ، ترمپولین (trampoline) ، بوسو (bosu) ، توپ و ... استفاده می‌شود.
در اشکال زیر نمونه هایی از تمرینات حس عمقی با استفاده از وسایل مختلف دیده می‌شود :
تمریناتی مانند دور کردن و نزدیک کردن مفاصل (Distraction and Approximation) و یا لرزش (Vibration) در اندام گیرنده‌های حس عمقی را به صورت موضعی تر تحریک می‌کنند.
به‌طور کلی در ضایعات عصبی عضلانی استخوانی دادن تمرینات حس عمقی به بیماران بسته به شرایط و شدت و نوع عارضه ، تحت نظر فیزیوتراپیست ، می‌تواند برای بیمار باعث بهبود هماهنگی عصبی عضلانی ، بهبود کنترل حرکتی ، بهبود دقت و سرعت حرکات و ... شود.
در صورتی که تمایل دارید می توانید پرسش خود را از طریق سایت زتاطب از متخصص فیزیوتراپی بپرسید.